Hal İlmi: Tasavvufun Derin Sularında Bir Yolculuk -

“Ey yolcu, kalbinle konuşmayı öğrenmedikçe hakikatin kapısını çalamazsın. Zira hal ilmi, sözün değil, yaşayışın ilmidir.”
Kürşad Berkkan

Hal İlmi Nedir?

Hal ilmi, tasavvufun temel taşlarından biridir ve kelime anlamıyla “durum bilgisi” ya da “hali bilme ilmi” olarak tanımlanabilir. Ancak bu tanım, işin sadece yüzeyidir. Hal ilmi, insanın Allah ile, kendisiyle ve kainatla olan ilişkisini “yaşayarak” anlamasını sağlayan bir haldir. Bu ilim, kuru bilgi yığınlarından, akademik tartışmalardan ya da teorik kavramlardan ibaret değildir. Kalbin, ruhun ve bedenin bir uyum içinde Allah’ın hakikatine yönelmesi, O’nun rızasını ararken insanın kendi nefsini tanımasıdır.

Tasavvufta, “kal” (söz) ile “hal” arasında derin bir ayrım vardır. Kal, dilin söylediği, aklın formüle ettiği bilgidir; hal ise o bilginin ruhta ve bedende yaşanması, bir nevi ete kemiğe bürünmesidir. Cüneyd-i Bağdâdî’nin, “Tasavvuf, Hakk’ın seni sende öldürüp kendisiyle diriltmesidir” sözü, hal ilminin özünü çarpıcı bir şekilde ifade eder. Hal ilmi, kişinin Allah’a olan teslimiyetini, samimiyetini ve içsel dönüşümünü içerir. Bu ilim, statik bir bilgi değil, dinamik bir süreçtir; her an değişen, dönüşen ve derinleşen bir haldir.

Hal İlminin Temel Unsurları

Hal ilmi, tasavvufun pratiği olarak görülebilir. Bu ilmin birkaç temel unsuru vardır:

Samimiyet (İhlas): Hal ilminin kalbi, ihlastır. İhlas, kişinin ibadetlerini, davranışlarını ve niyetlerini yalnızca Allah rızası için yapmasıdır. Mutasavvıflar, ihlası “bir amelde övgü ve yerginin bir olması” şeklinde tanımlar. Yani, bir kişi Allah için bir iyilik yaptığında, ne övülmeyi bekler ne de yerilmekten korkar. Bu samimiyet, hal ilminin temel taşıdır.
Yaşayarak Öğrenme: Hal ilmi, kitaplardan öğrenilen bir ilim değildir. Elbette Kur’an-ı Kerim ve hadisler, bu ilmin rehberidir; ancak hal ilmi, bu rehberlerin yaşanmasıyla anlam kazanır. Mesela, bir âlim namazın farzlarını anlatabilir, ama namazı huşuyla kılan bir derviş, o namazın halini yaşar. Bu, hal ilminin pratiğe dönüşmüş halidir.
Nefsin Terbiyesi: Hal ilmi, kişinin nefsini tanıması ve onu terbiye etmesi sürecidir. Nefis, insanı dünyevi arzulara, bencilliğe ve riyaya sürükleyebilir. Hal ilmi, nefsin bu tuzaklarından kurtulmayı ve kalbi Allah’a yöneltmeyi öğretir. Bu süreçte zikir, tefekkür, ibadet ve ahlak gibi unsurlar devreye girer.
Değişkenlik ve Süreklilik: Hal ilmi, sabit bir durum değildir. İnsan, her an farklı haller içinde bulunur. Bir an sevinç, bir an hüzün, bir an tefekkür… Bu haller, kişinin manevi yolculuğunda birer merhale olarak görülür. Her hal, kişiyi Allah’a bir adım daha yaklaştırır ya da uzaklaştırır. Hal ilmi, bu değişken halleri anlamayı ve her birini Allah’ın rızasına uygun şekilde yaşamayı öğretir.

Hal İlmi ve Kur’an-ı Kerim

Kur’an-ı Kerim, hal ilminin ana kaynağıdır. İlim kelimesi, Kur’an’da 865 kez geçer ve bu, bilginin, öğrenmenin ve anlamanın ne kadar mühim olduğunu gösterir. Kur’an’ın ilk emri “Oku!” (Alak, 96/1) ile başlar ve bu, insanı ilme, öğrenmeye ve haliyle hal ilmine teşvik eder. Kur’an, ilmi sadece teorik bir bilgi olarak değil, aynı zamanda insanın hayatını dönüştüren bir hal olarak sunar. Örneğin, “Bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?” (Zümer, 39/9) ayeti, ilmin insanı üstün kılan bir hal olduğunu vurgular.

Hal ilmi, Kur’an’daki “ilme’l-yakîn” (kesin bilgi), “ayne’l-yakîn” (gözle görme) ve “hakka’l-yakîn” (yaşayarak bilme) kavramlarıyla da ilişkilidir. Bir insan, Allah’ın varlığını önce ilme’l-yakîn ile öğrenir, sonra aynel-yakîn ile görür ve nihayet hakka’l-yakîn ile yaşar. Bu, hal ilminin en yüksek mertebesidir.

Hal İlmi ve Fıkıh Arasındaki Fark

Hal ilmi, sıkça “ilmihal” ile karıştırılır, ancak bu iki kavram birbirinden farklıdır. İlmihal, “durum bilgisi” anlamına gelir ve İslam’ın temel kaidelerini (inanç, ibadet, ahlak) öğrenmeyi sağlayan bir rehberdir. Fıkıh ilmi, İslam’ın pratik hükümlerini detaylı bir şekilde bilmeyi ve anlamayı ifade eder. Hal ilmi ise bu bilgilerin ötesine geçer; fıkhın ve ilmihalin yaşanması, kalpte ve ruhta hissedilmesidir.

Örneğin, fıkıh ilmi namazın nasıl kılınacağını öğretir: kaç rekat olduğu, hangi duaların okunacağı, hangi hareketlerin yapılacağı… Hal ilmi ise namaz kılarken kalbin Allah’a yönelmesini, huşuyu ve teslimiyeti öğretir. Bir başka deyişle, fıkıh “ne”yi, hal ilmi ise “nasıl”ı anlatır.

Tasavvuf tarihindeki büyük zatlar, hal ilminin yaşayan örnekleridir. Cüneyd-i Bağdâdî, “Hakk’ın seni sende öldürmesi” derken, hal ilminin nefsle mücadeledeki önemini vurgular. Semnûn, “Bir şeyin seni mülk etmemesi” diyerek, insanın dünyevi bağlardan kurtulmasını öğütler. Mevlana’nın “Ne olursan ol, yine gel” çağrısı, hal ilminin herkesi kucaklayan merhamet yönünü gösterir. Yunus Emre’nin dizeleri ise hal ilminin sade ama derin ruhunu yansıtır: “Bir kez gönül yıktın ise, bu kıldığın namaz değil.”

Hal ilmi, bir bilgi yığını değil, bir sevda yoludur. Bu yol, kalbin Allah’a açıldığı, ruhun hakikate erdiği bir yolculuktur.

Kürşad Berkkan’ın olarak son sözümüz ise şudur ki;

“Ey yolcu, hal ilmi bir kitaptan öğrenilmez; bir gönülden gönüle geçer. Kalbini aç, niyetini düzelt, samimiyetle yürü. Zira Allah, senin haline bakar, sözüne değil.”